جهان رازآلود بهمن محصص؛ هنرمندی که از دوران خود فراتر رفت

بهمن محصص (۱۳۹۹-۱۳۱۰) یکی از تأثیرگذارترین هنرمندان معاصر ایران است که با آثار نقاشی و مجسمه‌های منحصر به فردش، مرزهای هنر ایرانی را گسترش داد. او را می‌توان نماینده‌ای از نسل اول هنرمندان مدرنیست ایران دانست که با زبانی جهانی، دغدغه‌های انسانی و اجتماعی خود را بیان می‌کرد. در این مقاله، به زندگی و میراث هنری این هنرمند برجسته می‌پردازیم.

کودکی و نوجوانی بهمن محصص؛ آغاز مسیر هنری

بهمن محصص در سال ۱۳۱۰ شمسی در شهر رشت، مرکز استان گیلان، به دنیا آمد. او در خانواده‌ای نسبتاً مرفه و فرهنگی پرورش یافت. پدرش کارمند اداره پست بود و مادرش زنی هنردوست که علاقه به نقاشی را در فرزندش پرورش داد. محصص از همان کودکی استعداد هنری خود را نشان داد و در نوجوانی به طور جدی به نقاشی پرداخت. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاهش گذراند، اما همواره خود را بیشتر شاگرد طبیعت زیبای گیلان می‌دانست تا مدرسه. طبیعت سرسبز شمال ایران و فرهنگ غنی منطقه، نخستین الهامات او در دنیای هنر بودند. با وجود علاقه به تحصیل، محصص در مدرسه چندان دانش‌آموز منظمی نبود و بیشتر وقت خود را صرف کشیدن طرح‌ها و نقاشی‌های مختلف می‌کرد.

تحصیلات و آغاز فعالیت حرفه‌ای

بهمن محصص در اواخر دهه ۱۳۲۰ به تهران آمد و مدتی در هنرستان هنرهای زیبا به تحصیل پرداخت، اما دیری نپایید که برای ادامه تحصیلات هنری راهی ایتالیا شد. انتخاب ایتالیا به عنوان مقصد تحصیلی، تأثیر عمیقی بر سبک و نگرش هنری او گذاشت. او در آکادمی هنرهای زیبای رم (Accademia di Belle Arti di Roma) به تحصیل پرداخت و با میراث هنری غنی این کشور از نزدیک آشنا شد. مطالعه آثار استادان بزرگ رنسانس و باروک ایتالیایی همچون میکل‌آنژ و کاراواجو، و همچنین آشنایی با جریان‌های هنری مدرن اروپا، افق‌های جدیدی را پیش روی این هنرمند جوان گشود. محصص پس از پایان تحصیلات، مدتی در ایتالیا ماند و در سال ۱۳۳۳ به ایران بازگشت. او بلافاصله پس از بازگشت، نخستین نمایشگاه انفرادی خود را در تهران برگزار کرد که با استقبال منتقدان روبرو شد. این نمایشگاه آغاز درخشش او در صحنه هنری ایران بود.

سبک هنری؛ خشم و اعتراض در قالب تصویر

سبک هنری بهمن محصص را نمی‌توان به سادگی در یک مکتب یا جریان هنری خاص طبقه‌بندی کرد. او هنرمندی بود که از سنت‌های مختلف هنری تأثیر پذیرفته و آنها را با نگاه و تجربه شخصی خود درآمیخته بود. با این حال، می‌توان ردپای اکسپرسیونیسم، سورئالیسم و هنر فیگوراتیو را در آثارش مشاهده کرد.

آثار محصص، چه نقاشی‌ها و چه مجسمه‌هایش، معمولاً تیره و خشمگین هستند. پیکره‌های انسانی در آثار او اغلب دچار دگردیسی شده و به موجوداتی عجیب و گاه هیولاوار تبدیل شده‌اند که بیانگر نگاه انتقادی او به جامعه و انسان معاصر است. این موجودات دگردیسی‌شده، نماد انسان‌هایی هستند که از انسانیت خود فاصله گرفته و به موجوداتی بیگانه با خود و دیگران تبدیل شده‌اند.

محصص از رنگ‌های تیره و خطوط قوی و جسورانه برای خلق فضایی تنش‌آلود و سنگین استفاده می‌کرد. نقاشی‌های او معمولاً با پس‌زمینه‌های مبهم و فضاهای خالی همراه هستند که حس تنهایی و انزوا را تقویت می‌کنند. در مجسمه‌هایش نیز همین نگاه را می‌توان دید؛ پیکره‌هایی نامتناسب با اندام‌های تحریف‌شده که گاه ترکیبی از انسان و حیوان هستند.

دوره‌های کاری و تحول هنری

کارنامه هنری بهمن محصص را می‌توان به چند دوره متمایز تقسیم کرد:

دوره اول: بازگشت از ایتالیا (۱۳۳۳-۱۳۴۰)

در این دوره، محصص تحت تأثیر آموخته‌هایش در ایتالیا، آثاری با فرم‌های کلاسیک‌تر و رنگ‌آمیزی متعادل‌تر خلق می‌کرد. نقاشی‌های این دوره، تلفیقی از تکنیک‌های غربی و موضوعات ایرانی بودند. مناظر شمال ایران، مردمان عادی و صحنه‌هایی از زندگی روزمره، موضوعات اصلی آثار این دوره را تشکیل می‌دادند.

دوره دوم: گذار به سبک شخصی (۱۳۴۰-۱۳۵۰)

در این دوره، محصص به سبک منحصر به فرد خود نزدیک می‌شود. پیکره‌های انسانی در آثارش شروع به دگردیسی می‌کنند و فرم‌ها انتزاعی‌تر می‌شوند. رنگ‌ها تیره‌تر و فضای کلی آثار سنگین‌تر می‌شود. نقد اجتماعی و اعتراض در آثارش پررنگ‌تر می‌شود.

دوره سوم: مهاجرت به ایتالیا و آثار متأخر (۱۳۵۰-۱۳۹۹)

محصص در سال ۱۳۵۰ ایران را ترک کرد و به ایتالیا مهاجرت کرد. آثار این دوره تلخ‌تر و انتقادی‌تر می‌شوند. او در این دوره بیشتر به خلق مجسمه روی آورد و برخی از شاخص‌ترین آثار مجسمه‌سازی خود را در این دوره خلق کرد. فرم‌های حیوانی-انسانی و موجودات اساطیری در آثار این دوره حضور پررنگی دارند.

آثار شاخص بهمن محصص

از میان آثار متعدد بهمن محصص، می‌توان به چند اثر شاخص اشاره کرد که نمایانگر سبک و نگرش هنری او هستند:

فیش

این مجسمه برنزی که در سال ۱۳۴۹ ساخته شد، یکی از آثار مشهور محصص است. ترکیبی از انسان و ماهی که نمادی از انسان معاصر است که در دنیای مادی غرق شده است.

میوه‌فروش

این نقاشی که در اوایل دهه ۱۳۴۰ خلق شد، تصویری دردناک از یک میوه‌فروش خسته و رنجور است که با وجود خستگی مفرط، همچنان به کار خود ادامه می‌دهد.

گوژپشتان

مجموعه‌ای از نقاشی‌ها و مجسمه‌ها که در آنها انسان‌هایی با پشت‌های خمیده و چهره‌های مسخ‌شده به تصویر کشیده شده‌اند. این مجموعه نمادی از سنگینی بار زندگی و فشارهای اجتماعی بر انسان معاصر است.

فلوت‌نواز

یکی از آثار متأخر محصص که در آن موجودی انسان‌نما در حال نواختن فلوت تصویر شده است. این اثر یادآور اسطوره یونانی پان، خدای طبیعت و موسیقی است.

بهمن محصص و سینما

بهمن محصص علاوه بر نقاشی و مجسمه‌سازی، فعالیت‌هایی نیز در عرصه سینما داشت. او کارگردانی فیلم “سنگام” را در سال ۱۳۵۲ بر عهده داشت که اقتباسی از داستان کوتاهی از خود او بود. این فیلم که با زبانی نمادین و سورئال ساخته شده بود، نتوانست مجوز نمایش عمومی دریافت کند و تنها در محافل محدود هنری به نمایش درآمد. محصص همچنین به عنوان طراح صحنه در چند فیلم همکاری داشت و تأثیر دیدگاه هنری او در این آثار مشهود است. او علاقه زیادی به سینمای مؤلف داشت و فیلم‌سازانی چون فدریکو فلینی و میکل‌آنجلو آنتونیونی را تحسین می‌کرد.

تبعید خودخواسته و سال‌های پایانی

بهمن محصص در سال ۱۳۵۰، در آستانه انقلاب اسلامی، ایران را ترک کرد و به ایتالیا رفت. این مهاجرت که ابتدا قرار بود موقتی باشد، به تبعیدی طولانی تبدیل شد. او در شهر رم اقامت گزید و تا پایان عمر در آنجا زندگی کرد. در سال‌های تبعید، محصص زندگی گوشه‌گیرانه‌ای داشت و کمتر در انظار عمومی ظاهر می‌شد. او بیشتر وقت خود را به مطالعه، نقاشی و مجسمه‌سازی می‌گذراند و ارتباط چندانی با جامعه هنری نداشت. با این حال، گاه نمایشگاه‌هایی از آثارش در گالری‌های ایتالیا و سایر کشورهای اروپایی برگزار می‌شد که با استقبال منتقدان روبرو می‌شد. محصص در سال‌های پایانی عمر از بیماری‌های مختلف رنج می‌برد و در انزوا زندگی می‌کرد. او سرانجام در ۲۶ آبان ۱۳۹۹ (۱۶ نوامبر ۲۰۲۰) در سن ۸۹ سالگی در رم درگذشت.

میراث هنری و تأثیر بر هنر معاصر ایران

بهمن محصص را می‌توان یکی از تأثیرگذارترین هنرمندان معاصر ایران دانست. او با زبان هنری منحصر به فردش، مرزهای هنر ایرانی را گسترش داد و راه را برای نسل‌های بعدی هنرمندان نوگرا هموار کرد. نگاه انتقادی و اعتراضی محصص به جامعه و انسان معاصر، الهام‌بخش بسیاری از هنرمندان جوان‌تر شد. تکنیک‌های نوآورانه او در نقاشی و مجسمه‌سازی، افق‌های تازه‌ای را پیش روی هنر ایران گشود و به غنای بیشتر آن کمک کرد.

آثار محصص امروزه در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی متعددی در ایران و جهان نگهداری می‌شوند. موزه هنرهای معاصر تهران، مجموعه‌ای ارزشمند از آثار او را در اختیار دارد. همچنین، آثار او در حراجی‌های بین‌المللی هنر به قیمت‌های بالایی به فروش می‌رسند که نشان‌دهنده اقبال جهانی به هنر این هنرمند برجسته ایرانی است.

محصص، شاعر تصاویر خشمگین

بهمن محصص را می‌توان “شاعر تصاویر خشمگین” نامید. او با زبانی تصویری و بیانی قدرتمند، اعتراض خود را به وضعیت انسان معاصر و جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کرد، نشان داد. آثار او فریادی خاموش اما رسا هستند که از درون هنرمندی حساس و دردآشنا برخاسته‌اند. محصص هنرمندی بود که از زمانه خود جلوتر بود و امروز با گذشت سال‌ها از درگذشتش، ارزش و اهمیت هنری او بیش از پیش آشکار شده است. میراث هنری بهمن محصص، گنجینه‌ای ارزشمند از هنر معاصر ایران است که همچنان الهام‌بخش هنرمندان جوان و علاقه‌مندان به هنر است. او با آثارش، نه تنها تاریخ هنر ایران را غنی‌تر کرد، بلکه نگاهی جهانی به مسائل انسانی داشت که فراتر از مرزهای جغرافیایی و فرهنگی است. به همین دلیل، بهمن محصص را می‌توان هنرمندی جهانی با ریشه‌های عمیق ایرانی دانست.

اگر سوالی درمورد این هنرمند دارید در بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید. همچنین می‌توانید برای مطالعه مقالات دیگر هنری، به بخش Editorial در وبسایت ما سر بزنید.