بازار هنر خاورمیانه؛ حراج‌ها، بینال‌ها و آرتفرها

در دو دهه اخیر، خاورمیانه به یکی از کانون‌های پویای هنرهای تجسمی در عرصه بین‌المللی بدل شده است. برگزاری رویدادهای مهمی همچون بینال شارجه، آرت دبی، بینال قاهره، آرت ابوظبی، و همچنین فعالیت حراجی‌هایی مانند کریستیز، ساتبیز، تهران و بونهامز در روند شکل‌گیری و رشد بازار هنر معاصر منطقه نقش داشته‌اند. در بخش نخست این مقاله، ابتدا به معرفی این رویدادها و نهادهای برجسته پرداخته می‌شود تا زمینه‌ای برای تحلیل تاثیرات آن‌ها بر بازار هنر فراهم گردد. سپس بررسی می‌شود که چگونه این رویدادها، با ایجاد فرصت‌های بی‌سابقه برای هنرمندان، افزایش اعتبار و ارزش آثار هنری منطقه‌ای و پیوند دادن بازار خاورمیانه به شبکه جهانی هنر، مسیر رشد هنر معاصر را هموار ساخته‌اند. با این همه، چالش‌هایی نظیر محدودیت‌های اقتصادی، منازعات سیاسی و مشکلات نقل‌وانتقال آثار نیز بر پایداری و تداوم این مسیر اثرگذار بوده‌اند. مقاله حاضر، با رویکرد تحلیلی، علاوه بر معرفی رویدادها، به ارزیابی تأثیر این مجموعه‌ها بر بازار هنر و چشم‌انداز آینده این حوزه می‌پردازد.

بینال شارجه (امارات متحده عربی)

بینال شارجه از جمله رویدادهای شاخص هنر معاصر در خاورمیانه است که از سال ۱۹۹۳ تحت نظارت بنیاد هنر شارجه آغاز به کار کرد. این رویداد دوسالانه به عنوان بستری حیاتی برای هنرمندان جهان عرب و سایر نقاط جهان عمل می‌کند و ارتباطی سازنده میان رویه‌های هنری محلی و جهانی برقرار می‌سازد. بینال شارجه به واسطه رویکردهای جسورانه کیوریتوری خود شناخته می‌شود؛ چنانکه همواره کیوریتورهای شاخص بین‌المللی را دعوت می‌کند تا پروژه‌های نوآورانه و چندرسانه‌ای را با محوریت موضوعات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی معاصر رقم بزنند. این رویداد در سال‌های اخیر شهر شارجه را به عنوان یکی از مراکز فرهنگی منطقه مطرح و توجه نهادهای هنری، منتقدان و مجموعه‌داران برجسته جهان را به خود جلب کرده است. بینال تمامی رسانه‌های هنری از جمله چیدمان، پرفورمنس، سخنرانی‌ها و برنامه‌های آموزشی را پوشش می‌دهد و در فضاهای تاریخی و معاصر شهر برگزار می‌شود که اهمیت آن فراتر از نمایش آثار است و زمینه‌ تعامل و تبادل گسترده در صحنه هنر معاصر را فراهم می‌آورد. بسیاری از هنرمندان خاورمیانه به واسطه حضور در این رویداد به شهرت بین‌المللی دست یافته‌اند. بنیاد هنر شارجه همواره در راستای گسترش دامنه این بینال و پیوند دادن صحنه‌های هنری محلی به عرصه جهانی می‌کوشد. 

آرت دبی (امارات متحده عربی)

آرت دبی که از سال ۲۰۰۷ بنیان گذاشته شده، یکی از آرت‌فرهای معتبر منطقه بوده و در تقویم هنر جهانی جایگاه قابل توجهی یافته است. این رویداد هر ساله در مدینة الجمیرا برگزار می‌شود و بیش از ۱۰۰ گالری از خاورمیانه، شمال آفریقا، جنوب آسیا و سایر نقاط جهان را با آثار مدرن و معاصر گرد هم می‌آورد. آرت دبی با بخش‌های تخصصی همچون مدرن، معاصر، بَوّابه (دروازه‌ای برای دیدگاه‌های نو) و دیجیتال، امکان حضور هنرمندان نوپا و گالری‌های معتبر را فراهم می‌آورد. رویدادهای جانبی همچون گفت‌وگوها، کارگاه‌های آموزشی، برنامه‌های رزیدنسی و سفارش آثار، زمینه غنی تعامل و توسعه بازار هنر منطقه را فراهم می‌کند. آرت دبی نه تنها جایگاه دبی را به عنوان بازار هنر پیشرو تثبیت کرده بلکه زمینه‌ساز مواجهه هنر شرق و غرب شده است. این رویداد با جلب مجموعه‌داران و متولیان هنر در حرفه‌ای شدن بازار هنر منطقه موثر بوده است.

آرت ابوظبی (امارات متحده عربی)

آرت ابوظبی از سال ۲۰۰۹ تحت نظر دپارتمان فرهنگ و گردشگری ابوظبی تاسیس شده و نه تنها یک آرت‌فر بلکه پلی میان بازار هنر و برنامه‌های فرهنگی است. این رویداد با حضور گالری‌های مطرح جهانی، نمایش آثار مدرن و معاصر، نمایشگاه‌های کیوریتوری، سفارش‌های هنری و پروژه‌های اجتماعی برگزار می‌شود.

مهم‌ترین تفاوت آرت ابوظبی، تلفیق آن با سایت‌های کلیدی شهر و پروژه‌های هنرمندانه در فضای عمومی و تاریخی است. برنامه‌هایی چون Artist Commissions و Beyond: Emerging Artists با هدف تقویت حضور هنرمندان منطقه‌ای برگزار می‌شود. این رویداد به واسطه تأکید بر گفت‌وگو و مشارکت اجتماعی، به پویاتر شدن صحنه هنر ابوظبی و معرفی بین‌المللی این منطقه کمک کرده است. آرت ابوظبی همچنین سهم بسزایی در آموزش هنری و شکل‌گیری مجموعه‌های هنری خصوصی و عمومی ایفا می‌کند. 

بینال قاهره (مصر)

بینال بین‌المللی قاهره که نخستین‌بار در سال ۱۹۸۴ برگزار شد، از قدیمی‌ترین و معتبرترین بینال‌های هنری منطقه به شمار می‌رود. این رویداد به ابتکار وزارت فرهنگ مصر در سالن اپرای قاهره و فضاهای دیگر برگزار می‌شود و هدف آن ایجاد تعامل میان هنرمندان مصری، عرب، آفریقایی و بین‌المللی است. بینال قاهره بستری برای ارائه آثار نقاشی، مجسمه، عکاسی و هنرهای نوین فراهم کرده و باوجود گسست‌های مقطعی، همواره محلی مهم برای معرفی استعدادها و گرایش‌های تازه هنری در جهان عرب بوده است. این رویداد به هنرمندانی که بعضاً در سطح جهانی کمتر شناخته شده‌اند فرصت دیده شدن و ارتباط با دنیای هنر بین‌المللی را می‌دهد. نقش بینال قاهره به عنوان پل ارتباطی میان عرصه‌های هنری منطقه و جهان نقش بسیار موثری دارد و به تقویت جامعه هنری پویا در مصر کمک کرده است. 

جده آرت ۲۱،۳۹ (عربستان سعودی)

رویداد غیرانتفاعی جده آرت ۲۱،۳۹ که در سال ۲۰۱۳ به ابتکار شورای هنر عربستان سعودی تأسیس شده است، یکی از پیشگامان رشد هنر معاصر عربستان به شمار می‌رود. این رویداد با محوریت مختصات جغرافیایی جده (۲۱ درجه شمالی، ۳۹ درجه شرقی) هر ساله برگزار می‌شود و نمایشگاه‌های کیوریتوری، برنامه‌های آموزشی، سخنرانی و پروژه‌های هنری عمومی متعددی را در سراسر جده پوشش می‌دهد. هدف ۲۱،۳۹ تربیت استعدادهای تازه، ارتقا آگاهی عمومی درباره هنر معاصر و فراهم کردن زمینه شناخته شدن هنرمندان سعودی در سطوح بین‌المللی است. این رویداد علاوه بر کشف استعدادهای جوان و ارتقا جامعه خلاق عربستان، زمینه‌ساز بسترهایی مانند بینال هنر معاصر دریعیه و بینال هنر اسلامی جده بوده است. حمایت و مشارکت جامعه هنری در رشد این رویداد، نماد بخشی از تحولات فرهنگی عربستان تحت چشم‌انداز ۲۰۳۰ نیز محسوب می‌شود. 

حراج تهران (ایران)

حراج تهران که از سال ۱۳۹۱ آغاز به‌کار کرده است، معتبرترین و بزرگ‌ترین حراج آثار هنری ایران و از شاخص‌ترین حراج‌های منطقه خاورمیانه به شمار می‌آید. این حراج به صورت سالانه و با تمرکز بر هنر مدرن و معاصر ایران، آثار استادان صاحب‌نام و نیز هنرمندان جوان و نوظهور را به مزایده می‌گذارد. حراج تهران با ایجاد بستر شفاف و حرفه‌ای، در ارتقای ارتباط میان هنرمندان و مجموعه‌داران تأثیرگذار بوده و ثبت رکوردهای چشمگیر فروش و تعیین بهای شاخص برای آثار هنری ایرانی در این حراج، جایگاه بازار هنر ایران را در سطح منطقه‌ای برجسته‌تر کرده است. حضور موثر هنرمندان و مجموعه‌داران خارجی در حراج تهران باعث شناخته شدن جایگاه ایران در بازار جهانی هنر علی‌رغم چالش‌ها و محدودیت‌های سیاسی و اقتصادی شده است. 

حراج کریستیز دبی (امارات متحده عربی)

کریستیز دبی که از سال ۲۰۰۶ شروع به کار کرده، نقشی اساسی در معرفی و تثبیت بازار هنر خاورمیانه در سطح جهانی داشته است. به عنوان شعبه‌ای از یکی از معتبرترین خانه‌های حراج جهان، این مرکز به طور تخصصی در حوزه هنر مدرن و معاصر کشورهای عربی، ایران و ترکیه و همچنین اشیای لوکس و جواهرات فعالیت می‌کند. کریستیز دبی با ثبت رکوردهای قابل توجه در فروش آثار هنرمندان منطقه و جلب توجه مجموعه‌داران محلی و بین‌المللی، جایگاه ویژه‌ای در بازار هنر خاورمیانه یافته است. همچنین افزون بر مزایده‌ها، با برگزاری سخنرانی‌ها، نمایشگاه‌ها و مزایده‌های ویژه، آگاهی و ارزش‌گذاری نسبت به هنر منطقه را در عرصه بین‌المللی بالا می‌برد. حضور کریستیز دبی همزمان با رویدادهای مهم هنری منطقه به رشد تعاملات هنری، گسترش روابط حرفه‌ای و ارتقا هنر معاصر منطقه کمک شایانی کرده است. 

حراج ساتبیز دبی (امارات متحده عربی)

ساتبیز دبی که در سال ۲۰۱۷ در مرکز مالی بین‌المللی دبی (DIFC) افتتاح شد، دفتر منطقه‌ای یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین خانه‌های حراج جهان است. این مرکز با برگزاری نمایشگاه‌ها و مزایده‌ها، به طور تخصصی بر هنر مدرن و معاصر منطقه، هنر اسلامی و خاورمیانه، ساعت‌های لوکس و جواهرات تمرکز دارد. حضور ساتبیز در دبی نه تنها بیانگر اهمیت فزاینده این شهر در بازار جهانی هنر است، بلکه با ایجاد پیوند میان هنرمندان منطقه و مجموعه‌داران بین‌المللی، سطح بالایی از شفافیت، تخصص و اعتبار را به بازار هنر منطقه وارد کرده است. 

حراج بونهامز خاورمیانه  (امارات متحده عربی)

حراج بونهامز خاورمیانه به عنوان یکی از باسابقه‌ترین خانه‌های حراج بین‌المللی در زمینه هنر مدرن و معاصر منطقه شناخته می‌شود. مزایده‌های این خانه ابتدا در دبی برگزار می‌شد اما اکنون بیشتر به برگزاری منظم مزایده‌های دوسالانه تخصصی ادامه می‌دهد و آثار برجسته‌ای از هنرمندان ایرانی، لبنانی، مصری و ترکیه‌ای را به مجموعه‌داران جهانی معرفی می‌کند. در بهار ۲۰۲۵، بونهامز چهار مزایده خاورمیانه‌ای (حضوری و آنلاین) برگزار کرد که مجموع فروش آثار خاورمیانه توسط این حراج در بازه بهار ۲۰۲۵ بالغ بر ۲.۷۵ میلیون دلار بوده و در کنارکریستیز و ساتبیز، یکی از سه بازیگر اصلی این بازار باقی مانده است بونهامز با ارائه بستری شفاف و حرفه‌ای، امکان خرید و فروش آثار برجسته، آثار نوظهور و مجموعه‌های تخصصی را برای مجموعه‌داران بین‌المللی و منطقه‌ای تسهیل کرده است. فعالیت‌های بونهامز خاورمیانه تنها به مزایده‌ها محدود نیست و شامل نمایشگاه‌های پیش‌مزایده‌ای، نشست‌های تخصصی و همکاری آموزشی و پژوهشی با نهادهای هنری منطقه‌ای است. این خانه حراج همچنین در روند ارتقای اعتبار جهانی هنر خاورمیانه نقش داشته است. حضور بونهامز به جذب مجموعه‌داران جدید و تقویت اعتبار بین‌المللی بازار هنر در امارات و کل خاورمیانه کمک شایانی کرده است.

حراج فیلیپس خاورمیانه  (امارات متحده عربی)

حراج فیلیپس، به عنوان یکی از خانه‌های حراج برتر جهان، در سال‌های اخیر به طور جدی وارد بازار هنر خاورمیانه شده و با برگزاری رویدادهای تخصصی، جایگاه خود را در منطقه مستحکم کرده است. فیلیپس در آوریل ۲۰۲۵ نخستین نمایشگاه اختصاصی خود را در دبی، در گالری MB&F MAD Gallery، برگزار کرد و مجموعه‌ای بی‌نظیر از ساعت‌های کلکسیونی را برای علاقه‌مندان منطقه به نمایش گذاشت. این خانه حراج علاوه بر بازار ساعت و جواهرات، در حوزه هنرهای تجسمی مدرن و معاصر نیز فعال است و آثار هنرمندان برجسته را در مزایده‌های بین‌المللی، به ویژه در هنگ‌کنگ، ژنو و لندن، ارائه می‌کند. حضور فیلیپس در دبی نشان از اهمیت فزاینده‌ی این شهر به عنوان قطب جدید هنر و فرهنگ در خاورمیانه دارد و این شرکت با رویکردی حرفه‌ای سعی دارد بازار سرمایه‌گذاری هنری در منطقه را گسترش دهد. تنوع آثار عرضه‌شده، از نقاشی و مجسمه تا ساعت‌های لوکس و جواهرات، موجب جذب مجموعه‌داران و علاقه‌مندان متعددی از سراسر منطقه شده است. فعالیت‌های فیلیپس در خاورمیانه، انعکاس‌دهنده روند رشد بازار هنر و لوکس در این بخش از جهان است و این خانه حراج با برنامه‌های آینده خود به دنبال افزایش سهم بازار و تاثیرگذاری بیشتر است.

اکسپو دبی ۲۰۲۰ (امارات متحده عربی)

هرچند اکسپو دبی ۲۰۲۰ بیشتر به عنوان یک نمایشگاه جهانی شناخته می‌شود که به پایان رسیده اما نقش بسزایی در معرفی هنر معاصر و صنایع خلاق به مخاطبان جهانی ایفا کرده است. این رویداد که به دلیل همه‌گیری کرونا از اکتبر ۲۰۲۱ تا مارس ۲۰۲۲ ادامه یافت، میزبان بیش از ۱۹۰ کشور بود و برنامه هنری گسترده‌ای شامل سفارش آثار هنری، پارک مجسمه‌ها و چیدمان‌های محیطی هنرمندان برجسته منطقه و جهان را در خود جای داد. ابتکاری چون «برنامه هنر عمومی» (Public Art Programme) هنرمندان را به خلق آثار عظیم و پاسخ به مضامین پایداری، تحرک و فرصت دعوت کرد؛ سایت اکسپو به یک بوم زنده برای گفت‌وگو میان نوآوری و میراث تبدیل شد و رویدادهایی ویژه به هنر، فرهنگ و طراحی منطقه‌ای پرداختند که میلیون‌ها بازدیدکننده را به خود جذب کرد. تاثیر اکسپو دبی فراتر از دوران برگزاری‌اش بوده و با ایجاد همکاری‌های جدید و تثبیت جایگاه دبی به عنوان مقصد جهانی رویدادهای فرهنگی ادامه دارد. میراث این اکسپو اکنون در برنامه‌های فرهنگی مجموعه «شهر اکسپو دبی» تداوم یافته است. 

تحلیل تاثیر رویدادها و نهادهای هنری خاورمیانه بر بازار هنر منطقه و رشد هنر معاصر

در دو دهه اخیر، برگزاری رویدادهای معتبر هنری مانند بینال شارجه، آرت دبی، آرت ابوظبی و حراج‌هایی چون کریستیز، ساتبیز و تهران، نقش تعیین‌کننده‌ای در تشکیل بازار هنر معاصر خاورمیانه ایفا کرده‌اند. این رویدادها نه‌تنها فضایی برای نمایش و معامله آثار فراهم کرده‌اند بلکه با ایجاد رسانه‌پذیری و دیده‌شدن جهانی، به رشد اعتبار هنرمندان منطقه‌ای نیز کمک کرده‌اند.

برندسازی هنرمندان منطقه‌ای *

حضور مستمر هنرمندان عرب، ایرانی و ترکیه‌ای در این رویدادها باعث شده نام بسیاری از آنان وارد لیست هنرمندان مطرح حراجی‌های جهانی شود. برای مثال، آثار هنرمندانی چون منیر فرمانفرمائیان، شیرین نشاط، محمد احصایی در سال‌های اخیر در مزایده‌های دبی و لندن به قیمت‌های بی‌سابقه‌ای فروخته شده‌اند. حضور پررنگ گالری‌ها و مجموعه‌داران بین‌المللی در آرت‌فرها، به معرفی حرفه‌ای‌تر چهره‌های نوظهور و تثبیت جایگاه برند هنرمندان منطقه‌ای انجامیده است.

* ایجاد بازارهای جدید و رکوردهای تازه 

گزارش سالانه حراج‌ها و آرت‌فرها نشان‌دهنده جهش چشمگیر قیمت‌ها و افزایش حجم تراکنش‌های هنری منطقه است. برای نمونه، در سال ۲۰۲۲ حراج کریستیز دبی در مجموع بیش از ۱۰۰ میلیون دلار فروش داشت که بالاترین رقم تاریخ این منطقه است. این موضوع نقشی اساسی در افزایش استاندارد قیمت‌گذاری آثار هنرمندان معاصر خاورمیانه دارد و به جذب سرمایه‌گذاران خارجی و مجموعه‌داران عمده منجر شده است. همچنین، هنرمندان محلی با شرکت در ورکشاپ‌ها و نمایشگاه‌های این رویدادها، امکان همکاری با گالری‌ها و کیوریتورهای بین‌المللی را به‌دست آورده‌اند و حتی برخی از آن‌ها به رزیدنسی‌های مهم هنری اروپا و آمریکا راه یافته‌اند.

* تاثیر بهبود اعتبار بین‌المللی 

تثبیت جایگاه بین‌المللی این رویدادها علاوه بر رشد هنرمندان باسابقه، امکان ظهور نام‌های جوان و کمتر شناخته‌شده را نیز فراهم کرده و موجب نوعی هم‌افزایی فرهنگی بین خاورمیانه و غرب شده است. در نتیجه، آثار هنرمندان منطقه‌ای نه‌تنها در حراج‌های داخلی منطقه بلکه در صحنه هنر جهانی—خصوصاً در لندن، پاریس و نیویورک—نیز با استقبال رو‌به‌رشد کارشناسان و خریداران مواجه است.

بررسی مشکلات و چالش‌های مشترک رویدادهای هنری خاورمیانه

با وجود موفقیت‌ها و رشد نمایان رویدادهای هنری خاورمیانه، این حوزه همچنان با چالش‌های ساختاری و محیطی قابل‌توجهی مواجه است:

منازعات سیاسی و محدودیت‌های اقتصادی *

اوضاع سیاسی ناپایدار در برخی کشورهای منطقه، وقوع تحولات ناگهانی (مانند اعتراضات یا درگیری‌ها) و همچنین بحران‌های اقتصادی یا ارزی، بارها موجب اختلال در تقویم برگزاری رویدادها یا کاهش حضور گالری‌ها و هنرمندان خارجی شده است. مثلاً بینال قاهره در دهه ۲۰۱۰ به دلیل ناآرامی‌های مصر چند سال متوقف شد.

* تحریم‌ها و مشکلات نقل‌وانتقال آثار هنری 

تحریم‌های اقتصادی علیه ایران و برخی کشورهای منطقه، علاوه بر کند کردن روند تبادلات مالی، انتقال فیزیکی آثار هنری را با موانع قانونی و لجستیکی زیادی مواجه کرده است. این محدودیت‌ها بر قیمت‌گذاری، شرکت هنرمندان و حتی دریافت جوایز یا پرداخت هزینه فروش آثار اثر منفی گذاشته‌اند و در برخی موارد منجر به انتقال محل حراج‌ها از دبی به لندن یا پاریس شده است؛ چراکه در کشورهای اروپایی محدودیت‌های تحریمی کمتر محسوس است.

* ثبات رویدادها و هزینه‌های عملیاتی

افزایش هزینه‌های برگزاری آرت‌فرها و همچنین مشکلات مدیریتی یا اختلافات داخلی بعضی نهادها، در پایداری مستمر رخدادها اختلال ایجاد کرده است. این ناپایداری، خصوصاً در شهرهایی که منابع مالی دولتی ضعیف‌تر است، محسوس‌تر بوده و گاهی به وقفه یا حتی تعطیلی موقت برخی برنامه‌ها انجامیده است.

جمع‌بندی

به طور کلی می‌توان گفت این رویدادها و نهادها در شکل‌گیری و توسعه بازار هنرهای تجسمی خاورمیانه نقش داشته‌اند و در ارتقای جایگاه منطقه به عنوان قطب نوآوری فرهنگی و بازیگری مهم در صحنه جهانی هنر تاثیرگذار بوده‌اند. حضور و فعالیت این حراجی‌ها، بینال‌ها و آرتفرهای معتبر، موجب افزایش تعاملات منطقه با بازار جهانی هنر شده‌اند و زمینه‌های لازم برای شناخته شدن و ارزش‌گذاری آثار هنرمندان منطقه را ایجاد کرده‌اند. امروزه خریداران، مجموعه‌داران و علاقه‌مندان از سراسر جهان، این رویدادها را به عنوان فرصتی مهم برای شناخت بهتر هنر معاصر خاورمیانه و سرمایه‌گذاری در آن می‌نگرند. با وجود چالش‌های جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی، بازار هنر منطقه همچنان رشد قابل ملاحظه‌ای را تجربه کرده است. اما رفع چالش‌ها نیازمند تعامل جدی‌تر با نهادهای بین‌المللی و حمایت‌های گسترده‌تری از سوی دولت‌ها و بخش خصوصی خواهد بود.

Recommend0 recommendationsPublished in Art Market, Uncategorized